जागतिक हास्य दिन

खरं तर त्या दोघांनाही प्रत्यक्षात पाहिलेलं नाही. जगाला हसवण्याचं जीवित कर्तव्य विधात्याने नेमून दिल्यासारखा एक जण ते कार्य पूर्ण करून माझ्या जन्माआधी १३ वर्ष मृत्यू पावला होता. दुसरा होता तो पहिल्याला आदर्श मानायचा. दुसरा गेला त्या वेळी मी नऊ-दहा वर्षांचा होतो. पण ना कधी त्याला पहायचं भाग्य लाभलं, ना तो असेपर्यंत त्याची महती कळली. तसाही माझ्या जन्माआधी अनेक वर्ष तो फार काही त्याच्या क्षेत्रात कार्यरत नव्हता. पण असं असूनही नवरसांपैकी असलेल्या हास्य रसाची माझ्या आयुष्यात निष्पत्ती करण्यात या दोघांचा सिंहाचा वाटा होता. या दोघांव्यतिरिक्त माझ्या आयुष्यात हास्य रस आणणारी एकमेव व्यक्ती म्हणजे माझे बाबा. या रसाचं महत्त्व बाबांना कळत असणार. कारण त्या दोघांनाही माझ्या आयुष्यात आणलं ते माझ्या बाबांनीच. यातली पहिली व्यक्ती म्हणजे हसता हसता भावनिक करणाऱ्या मिशीधारी गबाळ्या सामान्य माणसाला पडद्यावर अजरामर करणारा चार्ली चॅप्लिन आणि दुसरे म्हणजे सामान्य मध्यमवर्गीय मराठी माणसाचं जगणं आपल्या लेखन आणि अभिवाचनाच्या सहज आणि विनोदी शैलीतून प्रेक्षकांसमोर आणणारे पुरुषोत्तम लक्ष्मण देशपांडे, अर्थात 'पुल' !

दोघांनीही सामान्य माणसालाच रसिकांसमोर उभं करून सामान्य माणसांना हसवलं. आपल्यासमोर कुणी धाऽडकन पडलं तर आपण हसतो. चार्लीचा 'द ट्रँप' असा कुठे पडला की आपण असेच हसतो. चार लोक त्याच्या भोळेपणाचा फायदा घेतात, त्याला मार खावा लागतो, तो अडचणींत सापडतो हेही सगळं विनोदी. आपण सगळ्याला हसतो. आपल्याला मनाच्या एका कोपऱ्यात मात्र कुठेतरी त्याच्याबद्दल करुणा वाटत असते. मग पडलेला तो उठतो, त्याच्या वकुबाप्रमाणे लढतो, लढता लढता पुन्हा हसवू लागतो आणि अखेरीस जिंकतो. सामान्य माणसाचं असं असामान्य रीतीने लढून अखेरीस जिंकणं प्रेक्षकांना पडद्यावर आवडतं हा जागतिक इतिहास आहे. प्रेक्षकांना प्रत्यक्ष आयुष्यात शक्य नसलेलं पडद्यावर साकार होताना पहायला आवडतं. त्यामुळे आपल्याला बुटक्या 'द ट्रँप' चं जिंकणं आवडतं, माजलेल्या खलनायकांना धूळ चारणारा काटकुळा बच्चन आवडतो आणि बोमन इराणीच्या रईस खुराणाला मात देणारा अनुपम खेरचा दिल्लीकर निवृत्त म्हातारा कमल किशोर खोसलाही आवडतो.
चार्लीच्या ट्रॅम्पप्रमाणेच पुलंची असामी धोंडो भिकाजी जोशी (किंवा for that matter त्यांच्या विनोदी लेखनातून येणारे अनेक निनावी प्रथमपुरुष एकवचनी). हे धोंडो भिकाजी जोशी ट्रॅम्पसारखे गरीब वर्गातले नसून मध्यमवर्गीय असले तरी त्यांना त्यांच्या पातळीवरचा संघर्ष चुकलेला नाही. पाऊस आला की 'छत्री दुरुस्तीला टाकली पाहिजे' हे त्यांना आठवतं. स्टोव्हची पिन, दूधवाले, पेपरवाले, दाणेवाले, शेजारी, ऑफिसातले सहकारी अशा षड्रिपूंशी (आणि आणखीही काही रिपूंशी) त्यांना सामना करावा लागतो. बायकोबरोबर संसाराचा अगदी पिट्ट्या पडतो, ओला शर्ट घालून उभं रहावं लागतं, नाटक सोडून मुलांच्या चड्ड्यांच्या नाड्या सोडवाव्या लागतात आणि हट्ट पुरवावे लागतात. भर उन्हात सहकुटुंब बायकोच्या मावशीचा पत्ता शोधावा लागतो आणि एवढं करूनही आपण बैलोबा आहोत असं मावशीचं मत कळतं. ऑफिसातल्या सहकाऱ्याच्या आग्रहाला बळी पडून कोण्या हाय प्रोफाइल भोंदू बाबाला भेटावं लागतं, मुलाकडून आधुनिकतेचे धडे घ्यावे लागतात.... एक ना दोन. 'असा मी असामी'च्या जगाबाहेर पडून हसवणुकीच्या जगात शिरलं की विनोदी लेखकाची दुःख विनोदी शैलीत कळतात, बिगरी ते मॅट्रिकचा दुर्दैवी प्रवास बघावा लागतो, शत्रुपक्षाला आणि पाळीव प्राण्यांना तोंड द्यावं लागतं. अशा नकोशा माणसांची आयुष्यात 'खोगीरभरती' झाल्यामुळे करावी लागणारी 'नस्ती उठाठेव' आपल्या 'अघळपघळ' शैलीत मांडताना स्वतःचीच 'खिल्ली' उडवणारा हा सामान्य 'असामी' आपल्या 'पुरचुंडी'तलं अगदी 'उरलंसुरलं' देऊनही आपली 'हसवणूक' मात्र करतच राहतो.

आता माझे बाबा... चार्ली चॅप्लिनला CD आणि पुलंना पुस्तकरूपाने माझ्या आयुष्यात आणणारे. त्यांचा स्वभाव तसा सौम्य, पण तरीही मिस्किल आणि हजरजबाबी. माझ्या चुका सांगतानाही अनेकदा विनोदी आणि शालजोडीतले हाणून सांगण्याचा. हे बोलणं नुसत्या ओरडण्यापेक्षाही कित्येक पटीने बोचणारं असं. बाबांच्या कित्येक साध्यासाध्या बोलण्यालाही मी अगदी गडाबडा लोळून हसलोय. याला कारण ते बोलण्याची त्यांची शैली, त्या शैलीतून ते चित्र उभी करण्याची त्यांची हातोटी. शेवटी पेशाने चित्रकारच नाही का ते. बाबांची हजरजबाबी वृत्ती, गमत्या स्वभाव आणि त्यांनी मला ओळख करून दिलेले चॅप्लिन आणि पुल ही माझ्या आयुष्यातली फार मोठी पुंजी आहे.

या तिघांपैकी एक जण मला पिता म्हणून लाभला. त्यामुळे मी त्यांना छान ओळखू शकलो. बाबांच्या आणि माझ्या बऱ्याच आवडीनिवडी अनुवांशिकतेने जुळल्या आणि मैत्रीही झाली. चॅप्लिन आणि पुल यांना मी त्यांच्या कामातूनच ओळखू शकलो. लंडनच्या मादाम तुसॉमध्ये चार्लीच्या पुतळ्याबरोबर काढलेला फोटो आणि पुण्यात आयुष्यात दुसऱ्या कामासाठी का होईना पण एकदाच 'मालती-माधव'मध्ये ठेवलेलं पाऊल इतकाच काय तो मी पुलंच्या जवळ जाऊ शकलो. जगण्याचा संघर्ष केलेल्या ट्रॅम्प आणि धोंडो भिकाजी जोशी नामक असामींनी आमच्यासारख्यांना आमचा संघर्ष करताना चार विरंगुळ्याचे क्षण दिले. ते मात्र कायम सोबत राहतील.

कौस्तुभ दीक्षित
३ मे २०२०
लंडन

#लॉकडाऊन_लेखन