मेंढरांची सेना चाले

मेंढरांची सेना चाले, मेंढरांची सेना चाले,
एक निघाली मेंढी, मागे मेंढरांची सेना चाले

एक राहायाला, पाठी सगळे कळप आले, मेंढरांची सेना चाले
कूपमंडूक न्यायाने घर हेच सारे जग झाले, मेंढरांची सेना चाले
बाहेर ना राम वाटे, सारे खूपच नीरस झाले, मेंढरांची सेना चाले
विहिरीच्या घनफळी, सागरही रिते झाले, मेंढरांची सेना चाले
कुरणाच्या कुंपणात, वन विसरते झाले, मेंढरांची सेना चाले
पोटासाठी चरायला, मान वाकवते झाले, मेंढरांची सेना चाले
मावळता उजेडाची, आशा वाटेनासे झाले, मेंढरांची सेना चाले
लोकरीच्या उबेसाठी, स्वप्न वाळवंट झाले, मेंढरांची सेना चाले
डोळे झाकून डोळस, एकामागे एक आले, मेंढरांची सेना चाले
कळपात, एकट्याच्या कौशल्याचे शिरकाण झाले, मेंढरांची सेना चाले
आकाशात मेंढपाळ
काठी ठोकत हसत,
बोले, “बुद्धिजीवी पहा कशी
मेंढरांची सेना चाले...”

-कौस्तुभ दीक्षित
२५ एप्रिल, २०१७

घेई छंद...

मायदेश आणि संस्कृती यांपासून आठ महिन्यांपेक्षा अधिक काळ चार-पाच हजार मैल दूर रहात असताना अधूनमधून होणारे छोटे छोटेसे भेटींचे कार्यक्रम आपल्या भयंकर सांस्कृतिक भुकेला पुरेसे नसतात. त्यासाठी ‘जेवण’ नाही, ‘मेजवानी’चीच आवश्यकता असते (इथे वर्षभराहून अधिक काळ किंवा कायमचे देशाबाहेर असणाऱ्यांना आधी साष्टांग दंडवत !). पुस्तकं नेता येतात किंवा सिनेमे कुठेतरी ऑनलाइन मिळणं कामचलाऊ असतं, पण कार्यक्रम हे प्रत्यक्ष जाऊनच अनुभवावे लागतात. ती अनुभूती लॅपटॉपवर येत नसते. आणि जेव्हा असा एखादा कार्यक्रम असल्याचं कळतं, तेव्हा त्या कार्यक्रमाला न जाणं म्हणजे माझ्यासाठी महापाप ! असाच एक कार्यक्रम लंडन नगरीत होणार असल्याचं कळलं. सादरकर्त्या विभूती म्हणजे साक्षात सुबोध भावे, महेश काळे आणि राहुल देशपांडे असताना जायचं टाळणं म्हणजे श्रीखंड, बटाट्याची भाजी आणि वरण-साजूक तूप-मीठ-लिंबू भात यांनी भरलेलं ताट नाकारण्यासारखं झालं असतं आणि ते मी करणं या जन्मात तरी शक्य नव्हतं. त्यामुळे दीड-दोन महिने आधीच तिकीट काढून ठेवलं. अखेर ९ एप्रिलचा तो दिवस उगवला आणि (कधी नव्हे ते) कार्यक्रम सुरू व्हायच्या वेळेआधी १० मिनिटं अस्मादिक कार्यक्रम स्थळी प्रवेश करते झाले.
कार्यक्रम थोडा उशीराच सुरू झाला. पण जेव्हा सुरू झाला त्या क्षणापासून त्या हॉलपलीकडच्या जगाचं अस्तित्त्व विसरायला झालं. नुकत्याच दिवंगत झालेल्या थोर शास्त्रीय संगीत गायिका किशोरीताई आमोणकर यांच्या सुप्रसिद्ध ‘सहेला रे’ ने झाली आणि त्यानंतर ‘रागमाला’. अखंड त्रेपन्न मिनिटं त्या स्थळी फक्त शुद्ध शास्त्रीय संगीत भरून राहिलं होतं.
किशोरी ताई, अभिषेकी बुवा, वसंतराव देशपांडे, लता मंगेशकर, शांता शेळके, पाडगावकर, विंदा करंदीकर, सुधीर फडके, गुलजार, मेहदी हसन, जगजित सिंग अशांपासून अरिजित सिंग आणि वैभव जोशींपर्यंतचे कित्येक जुने-नवे दिग्गज असे समोर तीन माणसांतून व्यक्त होत असताना समोरच्यांची ‘अनंत हस्ते कमलावराने देता किती घेशील दो कराने’ अशी अवस्था झाली नसती तरच नवल....
या मेजवानीत पोळीसारखं processed शास्त्रीय संगीत, पहिला भात-मधला भात-ताकभातासारखं नाट्यसंगीत, भाजीसारखं चविष्ट भावसंगीत कोशिंबिरीइतक्या कविता, लोणच्याइतकी तोंडी लावायला इंग्लिश गाणी, पापडासारखी आणि पापडाइतकीच मसालेदार हिंदी गाणी.... अहाहा.... असं खुसखुशीत, चविष्ट आणि आरोग्यपूर्ण जेवण तिन्ही कलाकार आम्हाला घ्या-घ्या म्हणून आग्रह करकरून वाढत असताना ते जर आम्ही नाकारत असतो तर आमच्यासारखे कपाळकरंटे आम्हीच ठरलो असतो. आणि शेवटी डेझर्ट्ससाठी कट्यार चित्रपटातल्या गाण्यांच्या थरांचा केक आणि सर्वात शेवटी वर ‘कानडा राजा पंढरीचा’च्या जुगलबंदीची Cherry on the cake... एवढं पोटभर जेवण चारपाच तास जेवल्यावर, एवढं ‘सूरा’पान केल्यावर सुस्ती, धुंदी येणं हे अनिवार्य होतं. घरी परत येताना पाय, ट्रेन, बस वगैरे निमित्तमात्र.... त्या सुरांवरच तरंगणंच खरं !
विशेष उल्लेख नेहमीप्रमाणे ‘मन मंदिरा’ गाण्यात श्रोत्यांना गातं करणं , जिथे श्रोते स्वतः मैफिलीचे सादरकर्ते होतात. हाच momentum पुढे नेत जेव्हा कानडा ‘राजा पंढरीचा’ला जेव्हा “विठ्ठल विठ्ठल” घोषात, टाळ्यांच्या तालावर मैफिलीचा उच्चबिंदू गाठला जातो त्याच बिंदूला ही भरलेली, भारलेली, बहरलेली, रंगलेली मैफिल संपते. पण प्रेक्षक, सादरकर्ते गेल्यानंतरही त्या परदेशातल्या हॉलच्या भिंतीभिंतीत, खुर्चीखुर्चीत आणि मंचावरसुद्धा भारतीय संगीताचा ठसा उमटून राहिला असेल.
घरापासून इतक्या लांब असूनही घराजवळ असण्याची अनुभूती देणारी ही Virtual Reality कुठल्याही तंत्रज्ञानाइतकीच सक्षम होती. आम्हाला घरापासून इतक्या दूरवर ही अनुभूती दिल्याबद्दल ‘घेई छंद’च्या संपूर्ण टीमचे मनापासून आभार !!

-कौस्तुभ दीक्षित
१० एप्रिल २०१७

The English Winter #3

एक निवांत असा शनिवार म्हणजे वीकएंडचा दिवस, इंग्रजी हिवाळ्याचे शेवटचे दिवस सुरू असल्यामुळे तापमान १०च्या घरात आणि हळूहळू गर्दी वाढू लागलेली. रात्री साडेआठची वेळ, Cineworldच्या Unlimited Cardच्या कृपेमुळे आपला आणखी एक छानसा सिनेमा बघून झालेला असतो.
स्थळ : पिकॅडली लाइनवरची एक ट्रेन
Arsenal स्टेशन येतं. एक कुटुंब; नवरा, बायको, एक मुलगा साधारण १०-१२ वर्षांचा आणि मुलगी फारफार तर ५-६ वर्षांची. दोघांच्या अंगात Arsenalची जर्सी आणि Arsenalचंच जॅकेट. इतका वेळ शांत असणाऱ्या त्या ट्रेनच्या डब्यात ती छोटी एकदम चैतन्य आणते. आल्या आल्या आईने बसायला दाखवलेली एक जागा धुडकावत ती मुलगी सरळ जाऊन सामान ठेवायच्या जागेशी दरवाजाजवळ जाऊन उभी राहते आणि डब्यातल्या वरच्या आडव्या दांड्याशी खेळू लागते. तिला उडी मारून त्या दांड्याला लटकायचं असतं पण तिचे पाय पोचत नाहीत. तिचे खेळ सुरू झालेले पाहून तत्पर वडील येऊन उभे राहतात. पाठोपाठ मुलगाही येतो. तोही बहिणीचं बघून दांड्याला लटकायला बघतो, पण त्याचं अगदी उलट ! बिचाऱ्याचे पाय आता पोचू लागलेले असतात, त्यामुळे चिरंजीव लटकलेले आहेतही, नाहीतही अशा विचित्र अवस्थेत असतात. पण इकडे भावाचं बघून बहिणीला अजून चेव चढतो. ती अजून जोरात उड्या मारू लागते.
“Daddy, I am almost able to reach with one hand !!!” बाबा तिचे ते प्रयत्न कौतुकाने बघत असतातच. ते तिला एक युक्ती सुचवतात. त्याप्रमाणे बाजूच्या सीटच्या आधाराने त्या छोटीच्या प्रयत्नांना यश येतं आणि ट्रेनमधला हँगिंग बार ती अखेर सर करते !! गड सर केल्याचा बालसुलभ आनंद चेहऱ्यावर येऊन ती विलक्षण खूश होते.
एव्हाना भावाने आपला मोर्चा समोरासमोरच्या दोन दरवाजांमधल्या उभ्या दांड्याकडे वळवलेला असतो. त्याला एका हाताने धरून अपकेंद्री बलाने (Centrifugal Force) त्याच्याभोवती फेऱ्या मारणं चालू होतं. हे म्हणजे साधारण ‘स्वदेस’मधला शाहरुख खान हिरॉईनला आलेलं स्थळ नकार देत परत गेल्यानंतर आनंदाने खांबाभोवती गोल चक्कर मारतो अगदी तसंच !! आपल्या या शाहरुख भावाला बघून मागे राहिली तर ती उद्योगी बहीण कसली ?? तीही येते आणि दोघंही तो खेळ खेळू लागतात.
या सगळ्या बाललीला पाहून आपण मात्र थेट भारतात जातो, १५-२० वर्ष मागे.... आपण शिवाजी पार्कच्या तेव्हा ‘माई मंगेशकर उद्यान’ न झालेल्या बागेत बागडत असतो, सांताक्रूझला आजीच्या घरासमोरच्या बागेवरच्या पिवळ्या घसरगुंडीवर खेळत असतो, किंवा जुहूच्या विमानाच्या बागेत आलेलो असतो, किंवा विरारच्या J P Nagarमधल्या गणेश मंदिराबाजूच्या बागेत इकडून तिकडे धावत असतो.... कोणी मित्र असतील तर त्यांच्यासोबत, नाहीतर एकटा जीव सदाशिव मजा करायला मोकळा ! पण मध्ये कितीही काळ गेला किंवा देश जरी बदलला तरी लहान मुलांची निरागसता तीच ! आयुष्यात कधी न अनुभवलेलं (No Regrets Btw) सख्ख्या भावा-बहिणीचं नातं आपल्याला ती १५ एक मिनिटं विनासायास समोर बघायला मिळतं. थोड्यावेळाने King’s Cross स्टेशन येतं. ते कुटुंब उतरून निघूनही जातं. पण आपल्याला पुढचा सगळा वेळ तेच आठवत राहतात. पुन्हा दिसतील का तसेच खेळताना अशाच एखाद्या प्रवासात ? की आपल्याला पुन्हा कधीच न दिसण्यासाठी उतरले असतील ? दिसले तर आनंदच आहे, नाही दिसले तर समजू की ते सगळेजण King’s Cross स्टेशनला उतरले ते ‘Platform 9¾’ ला जाण्यासाठी.... हे मनपण ना, काहीही विचित्र विचार करत असतं....

-कौस्तुभ दीक्षित
४ मार्च २०१७

महेश काळे, पसायदान आणि ‘We are the world’ - ३

महेश काळे, पसायदान आणि ‘We are the world’
(भाग – ३ : ‘We are the world’)
‘We are the world’.... तसं बघायला गेलं तर फार छोटं वाक्य आहे, फक्त ४ शब्दांचं. पण हे चार शब्द जेव्हा एकापुढे एक येतात तेव्हा अतिशय वजनदार अर्थ पेलतात. माझ्यासाठी या वाक्याचा अर्थ काय ?
माझी परदेशात रहायची ही पहिलीच वेळ. आतापर्यंत घरात किंवा निदान भारतात तरी राहिलेला मी ६ महिन्यांपूर्वी काही काळासाठी पहिल्यांदा परदेशात आलो. ‘जा ओलांडुनिया सरिता सागरा’ म्हणत परदेशगमनाचं फार कौतुकही झालं. अनिवासी भारतीयांबद्दल असलेली, आतापर्यंत फक्त ऐकून असलेली तक्रार (पहिल्या भागाच्या सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे) अगदी परवापरवाच प्रत्यक्ष अनुभवायला मिळाली. ती म्हणजे ‘तुम्ही तुमच्या बुद्धिमत्तेचा वापर आपल्या देशासाठी न करता स्वार्थासाठी आणि परदेशाच्या फायद्यासाठी करता’. या मुद्द्यावर खूप वादविवाद झाले (Paragने नामकरण केलेली १०८ Repliesची माळ). हा मुद्दा अगदीच खोटा आहे असं नाही, तथ्यही आहे. पण सरसकट तो आक्षेप लागू करणं हे मात्र गैरलागू आहे !
परदेशी जाणारे भारतीय नसते किंवा ते फक्त स्वार्थी विचार करत असते तर मुळात ‘कट्यार’ नव्याने आलं असतं का आणि आलं असतं तर इतकं घराघरात पोचलं असतं का, हा मुदलातला प्रश्न ! आता तसे Remittanceमुळे भारताच्या GDPला होणारा फायदा वगैरे आर्थिक फायदे जरी बाजूला ठेवले तरी परदेशी राहून आपल्या संस्कृतीची तळमळ नसती तर इकडे मराठी नाटकं, कार्यक्रम इतके Housefull नसते, महाराष्ट्र मंडळं आणि मित्रमंडळं नसती आणि ना कुठले सणवार असे हजारो मैल दूरवर अत्यंत उत्साहात साजरे झाले असते. पण असो. ‘जावे त्याच्या वंशा’.
तिकडे थोरमोठे ‘हे विश्वचि माझे घर’ म्हणत किंवा पसायदान मागत किंवा ‘We are the world’ गात असताना आपण आपल्याच देशात राहून दुसऱ्यांवर टीका करत उंटावरून शेळ्या हाकतो म्हणून तर आपण सामान्य माणसं ! उलट बाहेर राहणाऱ्यांना मतदान करावंसं वाटलं तर त्यांनाच आपण ‘उंटावरून शेळ्या का हाकताय ?’ असं विचारतो !!
असो. कोणी काहीही म्हणो, आपण आपल्या देशावर आणि भाषेवर प्रेम करत रहायचं. कोणालातरी आपल्या प्रेमाची किंमत असते आणि म्हणूनच त्या मनापासून केलेल्या प्रेमाची पावती मिळावी तसा अचानक एखादा कार्यक्रम लागतो....
‘घेई छंद’
सहभाग : सुबोध भावे, राहुल देशपांडे आणि महेश काळे
दिनांक : ९ एप्रिल २०१७. दुपारी १ ते ६
स्थळ :
Logan Hall
20, Bedford Way,
LONDON
Saved the date already !!!!
(समाप्त)
-कौस्तुभ दीक्षित
२६-२-२०१७

महेश काळे, पसायदान आणि ‘We are the world’ - २

या गाण्याची पार्श्वभूमी सांगताना MKने सांगितलं की, “हेही एक जगाचं पसायदानच आहे. वैश्विक पसायदान जर इंग्लिशमध्ये असेल तर हे असेल. ही एक वैश्विक प्रार्थना आहे”.
त्या कार्यक्रमात या गाण्याची झलक ऐकल्यानंतर डोक्यातल्या किड्यांनी अर्थातच वळवळ सुरू केली आणि हे गाणं लगेच YouTubeवर ऐकून, मग डाउनलोड करून ते Loopमध्ये ऐकून, समोर Lyrics उघडून असे उद्योग सुरू केले.
तर आपल्या मायमराठीतल्या ‘आता विश्वात्मके देवे’चीच संकल्पना या गाण्यात आहे. पण पॉइंट ऑफ व्ह्यू मात्र वेगळा आहे. आपण म्हणतो ‘जगाच्या कल्याणा संतांच्या विभूती’ कारण संतमंडळी सामान्य माणसाहून एका वेगळ्या पातळीवर विचार करतात. अशीच प्रार्थना ज्ञानेश्वर महाराजांनी ज्ञानेश्वरी नामक वाग्यज्ञाच्या शेवटी केली आहे. ते पसायदान म्हणजे त्यांनी या संपूर्ण विश्वाचा कर्ताधर्ताहर्ता असलेल्या वैश्विक देवाकडे मागणी केली आहे, म्हणून यातले पहिले शब्द येतात-
‘आता विश्वात्मके देवे, येणे वाग्यज्ञे तोषावे
तोषोनि मज द्यावे, पसायदान हे’
ही मागणी तुमच्या माझ्या, म्हणजे मानवी पातळीवरची नाही, ती वैश्विक देवाकडची मागणी आहे. हा देव कुठल्या जातीधर्माचा नाही, म्हणून तो ‘विश्वात्मक’ आहे. पसायदानात पुढे ज्ञानेश्वर महाराज चराचरातील सर्व प्राणिमात्रांत शांतता नांदण्याची, कल्याणाची, सुखाची आणि मित्रत्वाची मागणी करतात.
‘We are the world’मध्ये गाभा तोच आहे, पण ही मागणी मानवी पातळीवरची आहे. याचे शब्द आहेत
‘There comes a time
When we head a certain call
When the world must come together as one
There are people dying
And it's time to lend a hand to life
The greatest gift of all’
हे मानवाला केलेलं आवाहन आहे. या जगात पीडित असे खूपजण आहेत, ज्यांच्यासाठी आयुष्य आपल्याइतकं सोपं नाही. जगताना त्यांना अनेकदा कठीण परिस्थितीतून जावं लागतं. अशांसाठी ही प्रार्थना की ‘आपण एकत्र येऊया’.
त्यामुळे
We can't go on pretending day by day
That someone, somewhere will soon make a change
We're all a part of God's great big family
And the truth, you know, love is all we need’ हे ‘जे खळांची व्यंकटी सांडो । तया सत्कर्मी रती वाढो । भूतां परस्परे पडो । मैत्र जीवांचे ॥‘ यापेक्षा अजिबात वेगळं नाही.
त्याचप्रमाणे त्याच्यापुढचं
‘We are the world
We are the children
We are the ones who make a brighter day’
म्हणजेच ‘दुरितांचे तिमिर जावो
विश्व स्वधर्मसूर्ये पाहो’.
‘When you're down and out, there seems no hope at all
But if you just believe there's no way we can fall
Well, well, well, well let us realize oh! That a change can only come
When we stand together as one’ हे अगदी जसंच्या तसं नसलं तरी वाचताना कुठेतरी
‘चंद्रमे जे अलांछन । मार्तंड जे तापहीन ।ते सर्वांही सदा सज्जन । सोयरे होतु ॥’ याच्याशी थोडंफार साधर्म्य सांगून जातं.
तर असं हे पसायदान... एक मराठीतलं एक इंग्रजीतलं... एकात विश्वदेवाला आवाहन तर दुसऱ्यात मानवाला... पण दोघांचा गर्भितार्थ एकच.... ‘मैत्र जीवाचे’ किंवा ‘love is all we need’.
या गाण्याचं आणि त्याच्या पसायदानाशी असलेल्या साधर्म्याचं इतकं महत्त्व माझ्यासाठी का ? हे लिहायला पुढचा आणि शेवटचा भाग !
(क्रमशः)
-कौस्तुभ दीक्षित
(२५-२-२०१७)

महेश काळे, पसायदान आणि ‘We are the world’ (भाग १ : महेश काळे)

काही दिवसांपूर्वीच एका ग्रुपवर एका विषयावर अनपेक्षितपणे चर्चा झाली की ‘NRI असलेल्यांसाठी मतदानाची काही विशेष सोय असावी का’ ? या विषयावर एका पोस्टवर एक वाद-चर्चा म्हणावी असं कॉमेंट्सचं एक मोठ्ठं session घडलं. होकारार्थी बाजूने Nikhil Joshi मी, Sanika Deshpande आणि इतर काहीजण बोलत होते, तर नकारार्थी बाजूने बोलणारे एकजण होते. त्यांचा आक्षेप मुख्यतः असा होता की परदेशात राहताय, आपली बुद्धिमत्ता परक्या देशासाठी वापरताय तर भारताकडून तुमच्या अपेक्षा का ? याला अर्थातच आम्ही कधी मुद्दे खोडून काढत, कधी जन्मजात अशा खवचटपणे (sarcastically) विरोध केला आणि Paragच्या भाषेत सांगायचं तर एका कमेन्टवर १०८ Repliesची ती जपमाळ ओढली गेली ! नंतर दोन तीन दिवस या चर्चेला कारण ठरलेली महाराष्ट्रातल्या महापालिका, नगरपरिषदा आणि पंचायत समित्या यांची निवडणूक पार पडली, त्याचे निकाल आले. दिवसभर फेसबुकवर त्या चर्चांचं गुऱ्हाळ वाचलं, थोडीफार आपल्या उसाची भर घातली आणि अखेर रात्री जरा निवांत झालो. आता काहीतरी छानशी गाणी ऐकूया म्हणून YouTubeवर आलो आणि सरळ ‘महेश काळे’ अशी Search String देऊन त्याला १ महिन्याचा filter लावला. गेल्या महिनाभरात upload झालेले videos समोर येऊ लागले. त्यात गजानन महाराजांच्या मंदिरातली मैफिल, झाकीरभाईंसोबतची मैफिल असे काही videos आले. ते बघत ऐकत असताना खाली suggestion मध्ये एक result दिसू लागला. तो होता ‘Mahesh Kale Newsroom’. ‘जय महाराष्ट्र’ या चॅनलवरची newsroom चर्चा होती. शास्त्रीय संगीत, ‘कट्यार’ आणि अभिषेकी बुवांचा शिष्य याचबरोबर यापलीकडचा म्हणजे अभियंता, अभिनेता, दोन्ही हातांनी चित्र काढणारा ‘Viru Sahasrabuddhe’ चित्रकार, पाश्चात्य संगीताचा जाणकार, परदेशात भारतीय संगीत फुलवणारा-शिकवणारा असा अष्टपैलू महेश काळे या पाऊण तासाच्या सुंदर मुलाखतवजा कार्यक्रमातून बघायला मिळाला.
गेली कित्येक वर्ष महेश काळे हे नाव ‘भारतीय संगीत’ क्षेत्रात आंतरराष्ट्रीय पातळीवर आणि मंचावर गाजतं आहे. पण हा अतिशय गुणी गायक भारतातल्या अभिजन आणि नाट्यप्रेमी घरात पोचला तो पुनर्निर्मित ‘कट्यार काळजात घुसली’ या नाटकातल्या ‘सदाशिव’ म्हणून आणि घराघरात पोचला तो त्याच ‘कट्यार’च्या चित्रपट माध्यमांतरातल्या सदाशिवचा आवाज म्हणून ! Sameer Samant लिखित ‘अरुणी किरणी’ या गाण्यासाठी त्याला मिळालेल्या ‘सर्वोत्कृष्ट गायक’ राष्ट्रीय पुरस्कारामुळे सर्वसामान्यांचं लक्ष वेधलं गेलं. माझ्या पिढीचा तर तो अगदी गळ्यातला ताईत झाला. मी स्वतःहून कुठल्या शास्त्रीय संगीताच्या मैफिलीला जाईन असं ‘बापजन्मी’ मला वाटलं नव्हतं. पण ‘कट्यार’ आला आणि त्याने काळजाला हात घातला. हे फक्त माझ्याच नाही तर एकूणच तरुण पिढीच्या बाबतीत झालं. शास्त्रीय संगीत पुढच्या पिढ्यांकडे घाऊक प्रमाणावर नेण्याचं काम ‘कट्यार’ने केलं. मोबाइलवर ‘घेई छंद’, ‘सुरत पिया की’, ‘तेजोनिधी लोहगोल’ अशी गाणी नव्या रूपात वाजू लागली. त्याचबरोबर त्याच्या तोडीस तोड (माझ्या मते तरी) अशी ‘दिल की तपिश’, ‘मन मंदिरा’, ‘यार इलाही’, ‘शिव भोला भंडारी’, ‘यार इलाही’ अशी नवीन गाणीही वाजू लागली.
कौतुकाबरोबर टीकाही आलीच. दारव्हेकर मास्तर, अभिषेकी बुवा आणि वसंतराव देशपांडेंचं ‘कट्यार’ नाटक बघितलेल्या मागच्या पिढीतल्या अनेकांनी यथेच्छ टीकाही केली. गाण्यांची वाट लावली आहे, नाटकाचा गाभा चित्रपटात हरवला आहे, सदाशिवचा गाभा पूर्ण बदलून टाकला आहे, कविराजांच्या भूमिकेत फारच काटछाट केली आहे, नवीन लिहिलेली गाणी जुन्या गाण्यांची बरोबरी करू शकत नाही इथपासून महेश काळे मैफिलीत अॅक्टिंग (हातवारे आणि तोंडवारे) जास्त करतो, शंकरजी (शंकर महादेवन) शास्त्रीय गायकांच्या दर्जापर्यंत पोचू शकत नाहीत अशा एक ना दोन शंभर गोष्टी अर्ध्या हळकुंडाने पिवळ्या झालेल्यांपासून काही मोठ्या व्यक्तींपर्यंत अनेकांनी बोलून तोंडसुख घेतलं. पण आमच्या लाडक्या MKने मैफिलीतलं शास्त्रीय संगीत आणि नाट्यसंगीत मंचाच्या साच्यातून काढून प्रेक्षागृहापर्यंत नेलं. रसिक-कलाकार यांच्यातली सीमारेषा धूसर करत प्रत्येक प्रेक्षकाला मैफिलीत गायला लावलं, कधी एकट्याने तर कधी आमच्या दुसऱ्या लाडक्या ‘राहुल देशपांडे’ या आणखी एका भारी शास्त्रीय गायकासोबत. ‘मन मंदिरा’ गाण्यातल्या मान डोलायला लावणाऱ्या ताना तर शंकरजी, MK आणि RD यांच्यापेक्षा जास्त प्रेक्षकांनीच घेतल्या असतील. प्रेक्षकांच्या डोळ्यासमोर वेगळ्या अर्थाने काजवे चमकवत कित्येक मैफिली जिंकल्या.
हां तर विषय होता त्या Newsroom चर्चेचा ! त्यात शेवटी त्याला एक पाश्चिमात्य गाणं म्हणायची एक वेगळी शिफारस केली गेली. MKने म्हटलं ते १९८५ सालचं एक पॉप गाणं ‘We are the world’. त्याने आधी त्या गाण्याची थोडी माहिती सांगितली आणि गाणं म्हणून दाखवलं. या गाण्याची पार्श्वभूमी थोडक्यात अशी की १९८५मध्ये त्या काळातल्या अनेक प्रसिद्ध गायकांना एकत्र घेऊन तयार केलेलं मायकल जॅक्सन आणि लिओनेल रिची’ यांनी लिहिलेलं हे गाणं आहे ‘We are the world (USA for Africa)’ for African Famine Relief. एक वेगळाच ‘महेश काळे’ या गाण्यातून पहायला आणि ऐकायला मिळाला. ते गाणं, त्याचा अर्थ हे एकीकडे, आणि त्यातच ती NRI votingची झालेली चर्चा डोक्यात होतीच ! त्या सगळ्याची डोक्यात झालेली भेळ आणि एकंदरीतच झालेल्या विचारमंथनाला शब्दरूप द्यायचा प्रयत्न करायचा आहे. पण त्याची लांबी आताइतकीच भयंकर मोठी होईल असं वाटतंय. त्यामुळे ते आता स्वतंत्रपणेच दुसऱ्या भागात.
(क्रमशः)
-कौस्तुभ दीक्षित
(२३-२-२०१७)

महेश काळे, पसायदान आणि ‘We are the world’ (भाग १ : महेश काळे)

काही दिवसांपूर्वीच एका ग्रुपवर एका विषयावर अनपेक्षितपणे चर्चा झाली की ‘NRI असलेल्यांसाठी मतदानाची काही विशेष सोय असावी का’ ? या विषयावर एका पोस्टवर एक वाद-चर्चा म्हणावी असं कॉमेंट्सचं एक मोठ्ठं session घडलं. होकारार्थी बाजूने Nikhil Joshi मी, Sanika Deshpande आणि इतर काहीजण बोलत होते, तर नकारार्थी बाजूने बोलणारे एकजण होते. त्यांचा आक्षेप मुख्यतः असा होता की परदेशात राहताय, आपली बुद्धिमत्ता परक्या देशासाठी वापरताय तर भारताकडून तुमच्या अपेक्षा का ? याला अर्थातच आम्ही कधी मुद्दे खोडून काढत, कधी जन्मजात अशा खवचटपणे (sarcastically) विरोध केला आणि Paragच्या भाषेत सांगायचं तर एका कमेन्टवर १०८ Repliesची ती जपमाळ ओढली गेली ! नंतर दोन तीन दिवस या चर्चेला कारण ठरलेली महाराष्ट्रातल्या महापालिका, नगरपरिषदा आणि पंचायत समित्या यांची निवडणूक पार पडली, त्याचे निकाल आले. दिवसभर फेसबुकवर त्या चर्चांचं गुऱ्हाळ वाचलं, थोडीफार आपल्या उसाची भर घातली आणि अखेर रात्री जरा निवांत झालो. आता काहीतरी छानशी गाणी ऐकूया म्हणून YouTubeवर आलो आणि सरळ ‘महेश काळे’ अशी Search String देऊन त्याला १ महिन्याचा filter लावला. गेल्या महिनाभरात upload झालेले videos समोर येऊ लागले. त्यात गजानन महाराजांच्या मंदिरातली मैफिल, झाकीरभाईंसोबतची मैफिल असे काही videos आले. ते बघत ऐकत असताना खाली suggestion मध्ये एक result दिसू लागला. तो होता ‘Mahesh Kale Newsroom’. ‘जय महाराष्ट्र’ या चॅनलवरची newsroom चर्चा होती. शास्त्रीय संगीत, ‘कट्यार’ आणि अभिषेकी बुवांचा शिष्य याचबरोबर यापलीकडचा म्हणजे अभियंता, अभिनेता, दोन्ही हातांनी चित्र काढणारा ‘Viru Sahasrabuddhe’ चित्रकार, पाश्चात्य संगीताचा जाणकार, परदेशात भारतीय संगीत फुलवणारा-शिकवणारा असा अष्टपैलू महेश काळे या पाऊण तासाच्या सुंदर मुलाखतवजा कार्यक्रमातून बघायला मिळाला.
गेली कित्येक वर्ष महेश काळे हे नाव ‘भारतीय संगीत’ क्षेत्रात आंतरराष्ट्रीय पातळीवर आणि मंचावर गाजतं आहे. पण हा अतिशय गुणी गायक भारतातल्या अभिजन आणि नाट्यप्रेमी घरात पोचला तो पुनर्निर्मित ‘कट्यार काळजात घुसली’ या नाटकातल्या ‘सदाशिव’ म्हणून आणि घराघरात पोचला तो त्याच ‘कट्यार’च्या चित्रपट माध्यमांतरातल्या सदाशिवचा आवाज म्हणून ! Sameer Samant लिखित ‘अरुणी किरणी’ या गाण्यासाठी त्याला मिळालेल्या ‘सर्वोत्कृष्ट गायक’ राष्ट्रीय पुरस्कारामुळे सर्वसामान्यांचं लक्ष वेधलं गेलं. माझ्या पिढीचा तर तो अगदी गळ्यातला ताईत झाला. मी स्वतःहून कुठल्या शास्त्रीय संगीताच्या मैफिलीला जाईन असं ‘बापजन्मी’ मला वाटलं नव्हतं. पण ‘कट्यार’ आला आणि त्याने काळजाला हात घातला. हे फक्त माझ्याच नाही तर एकूणच तरुण पिढीच्या बाबतीत झालं. शास्त्रीय संगीत पुढच्या पिढ्यांकडे घाऊक प्रमाणावर नेण्याचं काम ‘कट्यार’ने केलं. मोबाइलवर ‘घेई छंद’, ‘सुरत पिया की’, ‘तेजोनिधी लोहगोल’ अशी गाणी नव्या रूपात वाजू लागली. त्याचबरोबर त्याच्या तोडीस तोड (माझ्या मते तरी) अशी ‘दिल की तपिश’, ‘मन मंदिरा’, ‘यार इलाही’, ‘शिव भोला भंडारी’, ‘यार इलाही’ अशी नवीन गाणीही वाजू लागली.
कौतुकाबरोबर टीकाही आलीच. दारव्हेकर मास्तर, अभिषेकी बुवा आणि वसंतराव देशपांडेंचं ‘कट्यार’ नाटक बघितलेल्या मागच्या पिढीतल्या अनेकांनी यथेच्छ टीकाही केली. गाण्यांची वाट लावली आहे, नाटकाचा गाभा चित्रपटात हरवला आहे, सदाशिवचा गाभा पूर्ण बदलून टाकला आहे, कविराजांच्या भूमिकेत फारच काटछाट केली आहे, नवीन लिहिलेली गाणी जुन्या गाण्यांची बरोबरी करू शकत नाही इथपासून महेश काळे मैफिलीत अॅक्टिंग (हातवारे आणि तोंडवारे) जास्त करतो, शंकरजी (शंकर महादेवन) शास्त्रीय गायकांच्या दर्जापर्यंत पोचू शकत नाहीत अशा एक ना दोन शंभर गोष्टी अर्ध्या हळकुंडाने पिवळ्या झालेल्यांपासून काही मोठ्या व्यक्तींपर्यंत अनेकांनी बोलून तोंडसुख घेतलं. पण आमच्या लाडक्या MKने मैफिलीतलं शास्त्रीय संगीत आणि नाट्यसंगीत मंचाच्या साच्यातून काढून प्रेक्षागृहापर्यंत नेलं. रसिक-कलाकार यांच्यातली सीमारेषा धूसर करत प्रत्येक प्रेक्षकाला मैफिलीत गायला लावलं, कधी एकट्याने तर कधी आमच्या दुसऱ्या लाडक्या ‘राहुल देशपांडे’ या आणखी एका भारी शास्त्रीय गायकासोबत. ‘मन मंदिरा’ गाण्यातल्या मान डोलायला लावणाऱ्या ताना तर शंकरजी, MK आणि RD यांच्यापेक्षा जास्त प्रेक्षकांनीच घेतल्या असतील. प्रेक्षकांच्या डोळ्यासमोर वेगळ्या अर्थाने काजवे चमकवत कित्येक मैफिली जिंकल्या.
हां तर विषय होता त्या Newsroom चर्चेचा ! त्यात शेवटी त्याला एक पाश्चिमात्य गाणं म्हणायची एक वेगळी शिफारस केली गेली. MKने म्हटलं ते १९८५ सालचं एक पॉप गाणं ‘We are the world’. त्याने आधी त्या गाण्याची थोडी माहिती सांगितली आणि गाणं म्हणून दाखवलं. या गाण्याची पार्श्वभूमी थोडक्यात अशी की १९८५मध्ये त्या काळातल्या अनेक प्रसिद्ध गायकांना एकत्र घेऊन तयार केलेलं मायकल जॅक्सन आणि लिओनेल रिची’ यांनी लिहिलेलं हे गाणं आहे ‘We are the world (USA for Africa)’ for African Famine Relief. एक वेगळाच ‘महेश काळे’ या गाण्यातून पहायला आणि ऐकायला मिळाला. ते गाणं, त्याचा अर्थ हे एकीकडे, आणि त्यातच ती NRI votingची झालेली चर्चा डोक्यात होतीच ! त्या सगळ्याची डोक्यात झालेली भेळ आणि एकंदरीतच झालेल्या विचारमंथनाला शब्दरूप द्यायचा प्रयत्न करायचा आहे. पण त्याची लांबी आताइतकीच भयंकर मोठी होईल असं वाटतंय. त्यामुळे ते आता स्वतंत्रपणेच दुसऱ्या भागात.
(क्रमशः)
-कौस्तुभ दीक्षित
(२३-२-२०१७)

काव्यसंगीत

शब्दांच्या कंपित लहरी, ध्वनी अर्थाचा बहरी,
संगीत भावनांचे, गाते माझी कविता....

नियम रागदारीचे, बंधन वर्ज्य स्वरांचे,
गण-वृत्त-छंद जोपासे, मात्रांत बांधली कविता....

सप्तसुरांच्या पोटी, गायन जन्मे ओठी,
स्वर-व्यंजन मीलन होता, अर्थाच्या गर्भी कविता....

चराचरातील नाद, अंतरी घालती साद,
तसेच अनुभवगाणे, गुणगुणते माझी कविता....

साथसंगती वाद्ये, श्रोत्यांशी जोडी हृदये,
लिखित कागदाहाती, वाचक जगतो कविता....

प्रतिभाविष्काराने, कवितेचे-संगीताचे,
अद्वैत सांगता संपे, इकडे माझी कविता....

-कौस्तुभ दीक्षित
१५-०२-२०१७